سندروم پرخوری شبانه یک اختلال تغذیه‌ای است که با مصرف قابل‌توجهی از کالری روزانه در ساعات شب، چه پس از شام و چه در طول بیدار شدن در ساعات بامداد، مشخص می‌شود. این وضعیت معمولاً با خواب منقطع نیز همراه است. شیوع این سندروم در میان افراد چاق و افرادی که به افسردگی یا سایر اختلالات روان‌پزشکی مبتلا هستند، به‌طور قابل‌توجهی بیشتر است، اگرچه رابطه علمی دقیق آن با چاقی هنوز به‌طور کامل مشخص نشده است.
علائم کلیدی سندروم پرخوری شبانه
سندروم پرخوری شبانه با مجموعه‌ای از علائم رفتاری و احساسی قابل شناسایی است، از جمله:
- مصرف حداقل ۲۵ درصد از کالری روزانه به‌صورت عادت، پس از وعده شام و پیش از صبحانه.
- بیدار شدن‌های مکرر در طول شب برای خوردن غذا (معمولاً بیش از چهار بار در هفته).
- آگاهی کامل از دوره‌های خوردن شبانه و توانایی به یادآوردن آن‌ها، که این ویژگی سندروم را از اختلالات تغذیه‌ای مرتبط با خواب متمایز می‌کند.
- حذف وعده صبحانه یا تأخیر در صرف نخستین وعده غذایی تا بعدازظهر (حداقل چهار روز در هفته).
- ولع شدید نسبت به خوراکی‌های شیرین و کربوهیدراتی در ساعات پس از شام یا طی شب.
- اختلال در شروع یا تداوم خواب (حداقل چهار شب در هفته).
- باور به ضرورت خوردن برای به خواب رفتن یا بازگشت به خواب.
- خلق افسرده در ساعات شبانه و احساساتی مانند شرم، اضطراب، خجالت و خستگی.
- تأثیر منفی بر عملکرد روزانه، به‌ویژه در حوزه شغلی یا تحصیلی.
عوارض جسمی و روانی مرتبط با سندرم پرخوری شبانه
این سندرم می‌تواند به‌طور چشمگیری بر وزن بدن و کیفیت خواب تأثیر بگذارد. افراد مبتلا، معمولاً خواب ناکافی یا خواب بی‌کیفیت دارند. در بسیاری از موارد، مصرف غذا در شب، با بروز اضافه وزن و چاقی همراه است؛ هرچند که تمامی مبتلایان به این سندرم اضافه وزن ندارند.محرک‌های احساسی و روانی همچون اضطراب یا افسردگی ممکن است تمایل به خوردن شبانه را افزایش دهند.
عدم درمان این اختلال می‌تواند مدیریت وزن را دشوار ساخته و خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن از جمله دیابت نوع ۲، فشار خون بالا و بیماری‌های قلبی‌عروقی را افزایش دهد. افزون بر این، اختلالات خلقی مانند زودرنجی، عصبانیت مکرر و خستگی مداوم نیز شایع است.
علل و عوامل خطر ابتلا به سندرم پرخوری شبانه
نظریه‌های علمی نشان می‌دهند که این اختلال ممکن است ریشه در ناهماهنگی در ریتم شبانه‌روزی یا ساعت زیستی بدن داشته باشد. در افراد مبتلا، هورمون‌هایی نظیر ملاتونین (تنظیم‌کننده خواب)، لپتین، گرلین و کورتیزول (مرتبط با گرسنگی و استرس) ممکن است به‌صورت غیرطبیعی ترشح شوند. برای مثال، ترشح ملاتونین در این افراد معمولاً تأخیری است.
نقش عوامل ژنتیکی نیز در بروز این سندرم مطرح شده است؛ برخی پژوهشگران معتقدند که استرس در افراد دارای زمینه ژنتیکی می‌تواند سطح سروتونین را کاهش داده و باعث بروز اختلال در حس سیری و تنظیم خواب شود. با وجود عدم وابستگی مشخص به جنسیت، سن یا وضعیت اجتماعی-اقتصادی، این اختلال در افراد دارای فاکتورهای زیر شایع‌تر است:
- سایر اختلالات خوردن مانند پرخوری عصبی یا بولیمیا.
- اختلالات خلقی از جمله افسردگی، اضطراب، بویژه افسردگی فصلی (SAD).
- اختلالات خواب مانند بی‌خوابی، آپنه خواب و سندروم پاهای بی‌قرار.
- مصرف داروهای ضدروان‌پریشی یا ابتلا به سایر اختلالات روان‌پزشکی.
- وابستگی به مواد مخدر یا دخانیات.
- ابتلا به دیابت نوع ۲.
فرآیند تشخیص سندروم پرخوری شبانه
تشخیص دقیق این اختلال مستلزم ارزیابی جامع از سوی یک پزشک یا متخصص سلامت روان است. این ارزیابی شامل معاینه بالینی، گفت‌وگو درباره علائم، بررسی وضعیت روانی و تحلیل رفتارهای فرد می‌شود. ابزارهای تشخیصی شامل موارد زیر هستند:
- پرسشنامه خوردن شبانه:(NEQ) ابزاری معتبر برای سنجش تطابق علائم فرد با علائم سندرم پرخوری شبانه با شش محور اصلی گرسنگی صبحگاهی، زمان صرف صبحانه، درصد کالری دریافتی شبانه، مشکل در خواب، بیداری شبانه و دوره‌های خوردن شبانه.
- سابقه و فهرست علائم خوردن شبانه (NESHI): ارزیابی دقیق علائم از طریق مصاحبه ساختاریافته با متخصص.
- سنجش علائم پرخوری شبانه: برای پایش و ارزیابی روند درمان در افراد دارای تشخیص قبلی.
- دفترچه ثبت خواب و خوراک: ثبت زمان‌های خواب، بیداری و مصرف خوراکی برای تحلیل الگوهای شبانه.
- بررسی خواب شبانه: و در برخی موارد، بررسی پارامترهای فیزیولوژیک در طول خواب.
نکته مهم آن است که تشخیص سندرم پرخوری شبانه یا NES، وابسته به وزن بدن نیست و حتی افراد با وزن طبیعی نیز می‌توانند به این اختلال مبتلا باشند.
پیامدهای سندروم پرخوری شبانه برای افراد مبتلا به دیابت
سندروم پرخوری شبانه می‌تواند چالش‌های مضاعفی برای افراد مبتلا به دیابت، ایجاد کند. رفتارهای تغذیه‌ای خارج از الگوی روزانه، مانند مصرف کربوهیدرات و قند در ساعات پایانی شب یا نیمه شب، موجب نوسانات غیرقابل‌پیش‌بینی در قند خون می‌شود. این وضعیت نه‌تنها کنترل قند را دشوارتر می‌کند، بلکه خطر ابتلا به هایپرگلیسمی شبانه، مقاومت به انسولین و اختلال در عملکرد انسولین را نیز افزایش می‌دهد.
از سوی دیگر، خواب منقطع و ناکافی که یکی از ویژگی‌های رایج در افراد مبتلا به NES است، عاملی شناخته‌شده در ایجاد بی‌نظمی‌های متابولیک و تشدید عوارض دیابت به‌شمار می‌رود.
ضرورت شناسایی و مداخله به موقع در افراد دیابتی مبتلا به NES
شناخت علائم سندروم پرخوری شبانه در بیماران مبتلا به دیابت از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا عدم مداخله می‌تواند منجر به زنجیره‌ای از پیامدهای بالینی، روانی و متابولیکی شود. در این بیماران، استفاده از فناوری‌هایی نظیر سنسور پایش مداوم قند خون (CGM) یا گلوکومترهای هوشمند مانند دستگاه تست قند خون (دستگاه فریسنس) نقش کلیدی در پایش نوسانات قند خون در طول شب دارد و می‌تواند به پزشک و بیمار در شناسایی الگوهای رفتاری ناسالم کمک کند. آموزش افراد دیابتی درباره این سندرم،
افزایش آگاهی خانواده‌ها و ارجاع به موقع به روان‌درمانگر یا متخصص تغذیه، گام‌های حیاتی در مسیر مدیریت هم‌زمان دیابت و اختلال خوردن شبانه هستند.
تمایز سندروم پرخوری شبانه از سایر اختلالات تغذیه‌ای و خواب
یکی از چالش‌های تشخیصی در پرخوری شبانه، تمایز آن از سایر اختلالات مشابه در حوزه تغذیه و خواب است. هرچند ممکن است برخی علائم این اختلالات، با یکدیگر هم‌پوشانی داشته باشند، اما تفاوت‌های کلیدی بین آن‌ها وجود دارد:
- سندرم پرخوری شبانه در برابر اختلال پرخوری: هر دو اختلال با خلق افسرده و خوردن احساسی مرتبط‌اند، اما افراد مبتلا به اختلال پر خوری معمولاً نگرانی‌های شدیدی نسبت به غذا، وزن بدن یا ظاهر فیزیکی خود دارند و دچار دوره‌هایی از پرخوری کنترل‌نشده می‌شوند که طی آن مقادیر زیادی غذا مصرف می‌شود. در مقابل، افراد مبتلا به NES در شب، وعده‌های غذایی متوسط یا کوچک مصرف می‌کنند و فاقد ویژگی‌های پرخوری شدید و عدم کنترل در غذا خوردن هستند.
- سندرم پرخوری شبانه در برابر اختلال خوردن مرتبط با خواب : هر دو اختلال شامل رفتارهای تغذیه‌ای در ساعات شبانه هستند. اما تفاوت اصلی در میزان آگاهی فرد نسبت به رفتار خود است. در اختلال خوردن مرتبط با خواب، فرد در حالت نیمه هوشیار یا نا آگاه، غذا مصرف می‌کند و معمولاً بعداً چیزی به یاد نمی‌آورد، در حالی‌که در NES فرد کاملاً آگاه است و دوره‌های خوردن شبانه را به خاطر دارد.
رویکردهای درمانی برای سندروم پرخوری شبانه
درمان سندروم پرخوری شبانه نیازمند رویکردی چندوجهی است که ترکیبی از روان‌درمانی، دارو و تغییر سبک زندگی را دربرگیرد. مهم‌ترین راهکارهای درمانی شامل موارد زیر است:
- درمان شناختی-رفتاری: این درمان بر اصلاح باورهای اشتباه مانند «نیاز به خوردن برای خواب» متمرکز است. اقدامات شامل ثبت افکار و احساسات، پرهیز از خوردن پیش از خواب، افزایش کالری دریافتی در طول روز و ایجاد ساختار منظم برای خواب و غذا است. همچنین درمانگر ممکن است راهکارهای عملی مانند حذف تنقلات از اتاق خواب، نصب یادآورهای انگیزشی و تعیین پاداش برای رعایت برنامه درمانی پیشنهاد دهد.
- داروهای ضدافسردگی: این داروها با هدف بهبود خلق و کاهش ولع احساسی، به‌ویژه در افراد دارای افسردگی، تجویز می‌شوند.
- نوردرمانی: استفاده از نور مصنوعی در ساعات صبح برای تنظیم ریتم شبانه‌روزی، افزایش سطح سروتونین و بهبود خواب و خلق توصیه می‌شود.
- آرام‌سازی عضلانی پیشرونده: این روش با کاهش تنش عضلانی و اضطراب، به انتقال اشتها به صبح و بهبود خلق کمک می‌کند.
- مکمل‌های ملاتونین: برای بهبود کیفیت خواب و کاهش بیداری‌های شبانه تجویز می‌شوند.
- برنامه مدیریت وزن: در مواردی که سندروم پرخوری شبانه با اضافه‌وزن همراه است، مداخله تغذیه‌ای و تنظیم برنامه غذایی برای رسیدن به وزن سالم ضروری است.
- هیپنوتراپی (هیپنوز): در ترکیب با درمان‌های دیگر، می‌تواند به اصلاح نگرش‌ها و تقویت پذیرش سبک زندگی سالم کمک کند.
چشم‌انداز درمان و راهکارهای پیشگیری
پیش‌آگهی درمانی برای افراد مبتلا به سندروم پرخوری شبانه اغلب مطلوب است، مشروط بر آن‌که تشخیص و مداخله به‌موقع انجام شود. همکاری با تیم درمانی، پیروی از برنامه‌های درمانی و پایبندی به تغییرات سبک زندگی، نتایج قابل‌توجهی به همراه خواهد داشت. در مقابل، عدم درمان می‌تواند به مشکلاتی از جمله اختلال در عملکرد روزانه، احساس ناتوانی، تشدید علائم روانی و حتی افکار خودکشی منجر شود.
برای پیشگیری یا کاهش شدت علائم، راهکارهای زیر توصیه می‌شود:
- انتخاب غذای سالم: حذف خوراکی‌های پرچرب و شیرین از خانه برای کاهش وسوسه‌های شبانه.
- رعایت بهداشت خواب: تعیین ساعت خواب ثابت، حفظ دمای مناسب اتاق و محدودسازی استفاده از وسایل الکترونیکی پیش از خواب.
- مراقبت از سلامت روان: بهره‌گیری از روش‌هایی مانند مدیتیشن، تنفس عمیق و دریافت مشاوره تخصصی در صورت بروز علائم افسردگی یا اضطراب.
- فعالیت بدنی منظم: انجام ورزش روزانه برای بهبود کیفیت خواب و خلق و کاهش ولع شبانه.
چه زمانی باید به دنبال کمک تخصصی بود؟
رفتارهای گاه به‌گاه خوردن شبانه ممکن است طبیعی باشد، اما در صورت تأثیر منفی بر خواب، تغذیه، خلق یا کیفیت زندگی، باید با متخصص مشورت کرد. به‌ویژه در صورت مشاهده علائم مشخصه سندروم پرخوری شبانه، مراجعه به پزشک یا روان‌درمانگر برای ارزیابی جامع توصیه می‌شود.
سؤالات پیشنهادی در زمان مشاوره با پزشک:
- علت علائم خوردن شبانه من چیست؟
- چه روش درمانی برای من مناسب است؟
- آیا نیاز به ارجاع به روان‌درمانگر وجود دارد؟
- درمان‌های پیشنهادی چه عوارضی دارند؟
- چه اصلاحاتی در سبک زندگی می‌تواند به بهبود خواب و تغذیه منجر شود؟
در نهایت، سندروم پرخوری شبانه اختلالی قابل مدیریت است. آگاهی، پذیرش مشکل و دریافت حمایت حرفه‌ای نخستین گام‌های مؤثر در مسیر بهبود هستند.
