علتشناسی و عوامل خطر مقاومت به انسولین
مقاومت به انسولین یک اختلال چندعاملی است که تحت تأثیر عوامل ژنتیکی، محیطی و سبک زندگی ایجاد و تشدید میشود. مهمترین این عوامل عبارتند از :
- عوامل عمومی: شواهد علمی نشان میدهند که اضافهوزن، بهویژه تجمع چربی احشایی در ناحیه شکم، یکی از اصلی ترین محرکهای بروز مقاومت به انسولین است. سبک زندگی کمتحرک، تغذیه ناسالم و مصرف مکرر مواد غذایی غنی از کربوهیدراتهای تصفیهشده مانند نان سفید، شیرینی ها و نوشیدنی های قندی نقش قابل توجهی در افزایش خطر ابتلا به این اختلال دارد.
- عوامل ژنتیکی و ارثی: مطالعات جمعیتشناسی ثابت کردهاند که سابقه خانوادگی دیابت نوع 2، خطر بروز مقاومت به انسولین را افزایش میدهد. برخی نژادها در نقاط مختلف جهان، بهطور ژنتیکی مستعدتر هستند. همچنین برخی بیماریهای نادر ژنتیکی مانند دیستروفی میوتونیک و لیپودیستروفی ارثی نیز با مقاومت به انسولین ارتباط مستقیم دارند.
اختلالات هورمونی و بیماری های زمینه ای:
بیماری هایی مانند کبد چرب غیرالکلی، سندرم کوشینگ، آکرومگالی و کمکاری تیروئید میتوانند حساسیت سلولی به انسولین را به میزان چشمگیری کاهش دهند. همچنین مصرف بعضی داروها از جمله کورتیکواستروئیدها، داروهای ضدویروسی HIV و برخی داروهای ضد فشار خون، اختلالات خواب مانند آپنه انسدادی خواب و سابقه دیابت بارداری در زنان، از عوامل خطر مهم محسوب میشوند .
عوامل مرتبط با سبک زندگی و محیطی:
رفتارها و شرایط محیطی نقش قابل توجهی در ایجاد و تشدید مقاومت به انسولین دارند. مصرف دخانیات، افزایش سن (بویژه پس از ۴۵ سالگی)، استرس مزمن و خواب ناکافی کمتر از ۷ ساعت در شبانهروز، از مهمترین این عوامل هستند.
مقاومت به انسولین و ارتباط آن با سندروم تخمدان پلیکیستیک
سندرم تخمدان پلیکیستیک یکی از شایعترین اختلالات غدد درونریز در زنان در سنین باروری است که حدود ۱۵ درصد افراد را در این گروه درگیر میکند. این اختلال اغلب با افزایش سطح هورمون های آندروژن، نامنظمی قاعدگی، ناباروری، بروز آکنه و نازک شدن و یا ریزش موی سر همراه است. مطالعات نشان میدهند که بیش از نیمی از مبتلایان به سندرم تخمدان پلی کیستیک، درجاتی از مقاومت به انسولین دارند، هرچند هنوز به طور کامل ارتباط دقیق علت و معلولی بین این دو وضعیت، مشخص نشده است.
وجود مقاومت به انسولین در بیماران مبتلا به سندروم تخمدان پلی کیستیک می تواند باعث تشدید اختلالات هورمونی، افزایش خطر ابتلا به دیابت نوع 2 و بیماری های قلبی عروقی شود. بنابراین شناسایی و مدیریت این وضعیت از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
دستورالعملهای غربالگری
طبق توصیه های علمی، غربالگری مقاومت به انسولین و اختلالات متابولیسم گلوکز، از سن ۳۵ سالگی آغاز میشود. در افراد دارای اضافه وزن و یا افرادی با سابقه خانوادگی فشارخون بالا یا سندروم متابولیک، غربالگری را باید در سنین پایین تر و تحت نظر پزشک انجام دهند. همچنین زنانی که سابقه دیابت بارداری دارند، لازم است حداقل هر سه سال یک بار از لحاظ وضعیت متابولیک بررسی شوند. این اقدامات پیشگیرانه به شناسایی زودهنگام این اختلالات و مداخله به موقع برای جلوگیری از پیشرفت بیماری کمک میکند.
همچنین در افراد پرخطر توصیه میشود به طور منظم تحت نظر متخصصین، علایم افزایش یا کاهش قندخون ارزیابی شود و در صورت لزوم از اندازه گیری های دوره ای قندخون مانند قندناشتا ، HbA1c یا تست های خانگی با دستگاه تست قند خون استفاده گردد . این پایش منظم می تواند در جلوگیری از بروز پیش دیابت و دیابت نوع 2 نقش موثری داشته باشد.
پیشرفت مقاومت به انسولین به سمت پیشدیابت
در شرایطی که پانکراس (لوزالمعده) دیگر قادر به ترشح مقادیر کافی انسولین برای جبران مقاومت سلولی نباشد، سطح قند خون بهتدریج افزایش یافته و فرد وارد مرحله پیشدیابت میشود. مرحله پیش دیابت یک هشدار جدی است و نشان دهندهی اختلال در تحمل گلوکوز است، بدون اینکه هنوز معیارهای تشخیصی دیابت کامل شده باشند .
معیارهای آزمایشگاهی تشخیص پیشدیابت عبارتند از
- قند خون ناشتا: ۱00 تا ۱25 میلیگرم در دسیلیتر
- تست تحمل گلوکز خوراکی (OGTT): 140 تا ۱99 میلیگرم در دسی لیتر دو ساعت پس از مصرف محلول قندی
- HbA1c: بین ۵.۷ تا ۶.۴ درصد
در صورت تشخیص پیشدیابت، انجام آزمایشهای کنترل قند خون حداقل سالی یک بار توصیه میشود تا روند بیماری و میزان اثربخشی مداخلات درمانی پایش گردد. عدم کنترل موثر در این مرحله، بهتدریج منجر به افزایش بیشتر قند خون و در نهایت ابتلا به دیابت نوع 2 خواهد شد.
مسیر پیشرفت به سمت دیابت نوع ۲
زمانی که توجه به عملکرد لوزالمعده ناکافی باشد و مقاومت سلولی به انسولین ادامه یابد، فرد به دیابت نوع ۲ مبتلا خواهد شد. معیارهای تشخیصی ابتلا به دیابت نوع ۲ عبارتاند از:
- قند خون ناشتا: ۱۲۶ میلیگرم در دسیلیتر یا بالاتر
- تست تحمل گلوکز خوراکی (OGTT): ۲۰۰ میلیگرم در دسیلیتر یا بالاتر دو ساعت پس از تست
- A1C : ۶.۵ درصد یا بالاتر
تشخیص قطعی دیابت نوع ۲ مستلزم تأیید این نتایج در بیش از یک نوبت آزمایش است.
راهبردهای مدیریت و درمان مقاومت به انسولین
هدف اصلی در مدیریت مقاومت به انسولین، کاهش سطح قند خون، بهبود حساسیت سلولی به انسولین، پیشگیری از پیشرفت به سمت دیابت نوع ۲ و عوارض مرتبط با آن است. این رویکرد شامل 2 محور اصلی است:
اصلاح سبک زندگی: تغذیه سالم، فعالیت بدنی منظم، کاهش وزن در صورت اضافه وزن، ترک سیگار و مدیریت استرس
مداخلات دارویی: در مواردی که تغییر سبک زندگی به تنهایی کافی نباشد، داروهایی مانند متفورمین به عنوان اولین خط درمان، می توانند تحت نظر پزشک تجویز شوند.
1. اهداف درمانی و دارودرمانی
در حال حاضر هیچ دارویی به عنوان درمان قطعی مقاومت به انسولین تأیید نشده است، رویکرد اصلی بر مدیریت عوامل خطر و پیشگیری از پیشرفت بیماری، متمرکز است.
در این میان کنترل عوامل همراه، مانند پرفشاری خون یا چربی خون بالا اهمیت ویژهای دارد. در افراد با خطر بالای ابتلا به دیابت، پزشک ممکن است متفورمین را تجویز کند؛ این دارو با افزایش حساسیت سلولها به انسولین و کاهش تولید گلوکز در کبد، نقش مؤثری در کنترل قند خون دارد . متفورمین اغلب در افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ نیز تجویز میشود و ممکن است در مرحله پیشدیابت برای جلوگیری از پیشرفت بیماری مورد استفاده قرار گیرد.
2. مداخلات سبک زندگی : موثرترین راهکار برای بازگشت مقاومت به انسولین
تغییرات هدفمند در سبک زندگی، مهمترین و پایدارترین روش برای بهبود مقاومت به انسولین و کاهش ریسک ابتلا به دیابت نوع ۲ است.
- فعالیت بدنی: فعالیت بدنی منظم، حساسیت سلولی به انسولین را به طور قابل توجهی افزایش میدهد. توصیه میشود حداقل 150 دقیقه (حدود 30 دقیقه در 5 روز هفته). فعالیت بدنی با شدت متوسط مانند پیاده روی سریع، در هفته انجام شود .
- مدیریت وزن: کاهش ۵ تا ۷ درصد از وزن بدن در افراد دارای اضافه وزن، میتواند تأثیر چشمگیری بر بهبود مقاومت به انسولین و پیشگیری از دیابت نوع ۲ داشته باشد. دستیابی به وزن سالم باید بر اساس مشورت با پزشک، متخصص تغذیه یا مربی ورزشی انجام گیرد تا ایمن و پایدار باشد.
- تغذیه سالم: مصرف زیاد کربوهیدراتهای تصفیهشده مانند محصولات شیرینیپزی صنعتی و نان سفید که میتوانند مقاومت به انسولین را تشدید کند، توصیه نمیشود. استفاده کمتر از غذاهای فراوری شده و پرچرب و در مقابل، افزایش مصرف غذاهای پرفیبر مانند حبوبات،سبزیجات، میوه های کم قند و غلات کامل به کنترل قند خون و ایجاد احساس سیری کمک میکند.
- ملاحظات شاخص گلیسمی (GI)و انتخاب مواد غذایی: مصرف مواد غذایی با شاخص گلیسمی پایین از اصول کلیدی مدیریت مقاومت به انسولین است. شاخص گلیسمی، سرعت افزایش قند خون پس از مصرف غذا را نشان میدهد. غذاهایی با GI بالا مانند نان سفید، سیب زمینی، شیرینی ها، کیک و نوشیدنی های شیرین که معمولاً حاوی مقادیر بالای کربوهیدرات و فیبر کم هستند، منجر به افزایش سریع قند خون میشوند و مصرف آنها باید تا حد امکان محدود شوند.
مواد غذایی با GI پایین، تأثیر تدریجی و کمتری بر سطح قند خون دارند و افزایش قند خون را کنترل میکنند. این گروه شامل اکثر میوهها و سبزیجات تازه یا منجمد، حبوبات، محصولات لبنی کمچرب، غلات با فرآوری کم مانند کینوا، ماست، برنج قهوهای و سبزیجات برگدار است.
مواد غذایی با GI متوسط مانند نان سبوسدار، گیلاس، ذرت و برخی غلات صبحانه بر پایه جو دوسر را میتوان گهگاهی و با اعتدال مصرف کرد.
سنسور پایش مداوم قند خون CGM
خرید آنلاین سنسور سایبایونیکس - SIBIONICS GS1
امروزه سنسورهای پایش مداوم قند (CGM)، امکان بررسی اثر غذاها و سبک زندگی بر قندخون را فراهم کرده و به پیشگیری یا کنترل پیش دیابت و دیابت نوع 2 کمک میکند . این تکنولوژی به ویژه در مدیریت دیابت نوع 1 نیز، بسیار موثر است.
- مدیریت استرس: استرس مزمن با افزایش ترشح هورمون های استرس (کورتیزول و آدرنال) می تواند سطح قند خون را افزایش دهد و مقاومت به انسولین را تشدید کند. تکنیک هایی مانند مدیتیشن، تمرینات تنفسی، یوگا و یا مشاوره با روانشناس می تواند نقش موثری در کاهش استرس داشته باشد.
- بهداشت خواب: خواب کافی و منظم یکی از ارکان تعادل متابولیک بدن است. خواب کمتر از 7 ساعت در شبانه روز با افزایش خطر مقاومت به انسولین و افزایش اشتها مرتبط است. برای ارتقای کیفیت خواب توصیه میشود از مصرف وعده های سنگین و نوشیدنی های محرک مانند چای پررنگ، قهوه و الکل در ساعات نزدیک خواب پرهیز شود و زمان خواب و بیداری منظم باشد.
- ترک سیگار: سیگار و سایر دخانیات با مکانیسم های مختلفی، مقاومت به انسولین را تشدید کرده و خطر ابتلا به بیماری های متابولیک و قلبی را چند برابر میکند. ترک سیگار یکی از موثرترین مداخلات در کاهش این خطرات است.
عوارض و پیامدهای بلندمدت مقاومت به انسولین
در صورت عدم مداخله و درمان صحیح، مقاومت به انسولین میتواند باعث بروز طیف گستردهای از عوارض جدی شود:
- افزایش وزن و دشواری در کاهش وزن به علت اختلال در ذخیره و مصرف گلوکز
- بیماری کبد (مانند کبد چرب غیرالکلی)
- افزایش تریگلیسیرید و کلسترول
- بیماریهای قلبی-عروقی (سکته قلبی و مغزی )
- اختلالات آسیب به شبکیه چشم
- برخی انواع سرطان
- افزایش ریسک ابتلا به بیماری آلزایمر و سایر اختلالات نورودژنراتیو
مقاومت به انسولین به معنای ابتلای قطعی به دیابت نیست. اما در صورتیکه مدیریت نشود، به مرور زمان احتمال پیشرفت به سمت پیش دیابت و دیابت نوع 2 و بروز عوارض جدی افزایش می یابد. اصلاح سبک زندگی همراه با پیگیری های پزشکی منظم، موثرترین راهکار برای کنترل این وضعیت و جلوگیری از عوارض طولانی مدت است.