پوکی استخوان یکی از رایج‌ترین بیماری‌های استخوان است که با کاهش تراکم استخوان، افت کیفیت آن و افزایش شکنندگی مشخص می‌شود. این بیماری توانایی و مقاومت استخوان‌ها در برابر ضربات کوچک را کاهش داده و خطر شکستگی را به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهد. بر اساس معیارهای سازمان جهانی بهداشت (WHO)پوکی استخوان به‌عنوان یک بیماری جدی متابولیک شناخته شده که شیوع گسترده‌ای در سراسر جهان دارد.
پوکی استخوان و شکستگی‌ها
پوکی استخوان معمولاً تا زمانی که شکستگی در استخوان‌های بدن رخ ندهد، علائمی از خود نشان نمی‌دهد. در بسیاری از افراد شکستگی‌های ناشی از پوکی استخوان، هرگز تشخیص داده نمی‌شوند. به‌عنوان مثال، از هر پنج زن، یک نفر با وجود داشتن شکستگی همچنان تشخیص پوکی استخوان دریافت نمی‌کند. مطالعات نشان داده است که هر نوع شکستگی، به‌ویژه شکستگی‌های غیرمرتبط با تصادفات رانندگی و سوانح که بین سنین 20 تا 50 سالگی رخ می‌دهد، می‌تواند خطر ابتلا به شکستگی پس از سن 50 سالگی را تا 74 درصد افزایش دهند. این آمار به‌وضوح نشان می‌دهد که میزان واقعی شیوع پوکی استخوان ممکن است بسیار بیشتر از آنچه باشد که گزارش می‌شود، زیرا در بسیاری از موارد افراد تحت معاینه و بررسی‌های تخصصی قرار نمی‌گیرند و پوکی استخوان در آنها تشخیص داده نمی‌شود.
با افزایش سن، شیوع شکستگی‌ها به طور چشمگیری افزایش می‌یابد. این شکستگی‌ها علاوه بر این که کیفیت زندگی افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهند، به‌طور مستقیم با نرخ بالای مرگ‌ومیر و کاهش عملکرد جسمی نیز همراه هستند.
برای بیمارانی که پس از تجربه شکستگی، عوارض جدی را پشت سر می‌گذارند، خطرات دیگری مانند ناتوانی دائمی و نیاز به مراقبت‌های طولانی‌مدت وجود دارد. بسیاری از این افراد برای ادامه زندگی خود به کمک دیگران نیاز دارند. بهبودی پس از شکستگی به عواملی مانند سن، شدت بیماری و وضعیت عمومی سلامت بیمار وابسته است و به‌طور کلی، افراد جوان‌تر و سالم‌تر شانس بیشتری برای بهبود دارند.
پوکی استخوان به دلیل شکستگی‌های ناشی از آن، یک مشکل عمده بهداشتی عمومی محسوب می‌شود. به همین دلیل، شناسایی و ارزیابی افرادی که در معرض خطر بیشتری برای این بیماری هستند، اقدامی حیاتی برای پیشگیری و مدیریت آن به شمار می‌رود.
عوامل خطر و ارتباط با دیابت
پوکی استخوان و شکستگی‌های مرتبط با آن تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارند. علاوه بر عواملی که به‌طور معمول شناخته شده‌اند، ویژگی‌های فیزیکی و ساختاری استخوان نیز در احتمال بروز شکستگی‌های ناشی از این بیماری موثرند.
سازمان جهانی بهداشت (WHO) پوکی استخوان را بر اساس میزان تراکم مواد معدنی استخوان (BMD) در مقایسه با میانگین بزرگسالان جوان تعریف می‌کند.
برای اندازه‌گیری این شاخص، دستگاه جذب سنج اشعه ایکس دوگانه (DXA) به‌عنوان استانداردترین ابزار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اگرچه دستگاه DXA به‌عنوان دقیق‌ترین ابزار موجود برای ارزیابی تراکم استخوان شناخته می‌شود، اما توانایی تشخیص همه ویژگی‌های ریزساختاری استخوان را ندارد. به همین دلیل، ارزیابی جامع خطر پوکی استخوان نباید تنها به نتایج BMD محدود شود، بویژه در افراد مبتلا به دیابت که ممکن است عوامل متابولیک و میکروواسکولار بیشتری در این زمینه نقش داشته باشند.
عوامل تشدید کننده خطر ابتلا به پوکی استخوان
عوامل قابل تغییر و قابل بهبود:
- مصرف سیگار و دخانیات
- کمبود وزن
- کمبود استروژن یا آندروژن
- مصرف ناکافی کلسیم
- مصرف بیش از حد الکل
- فعالیت فیزیکی ناکافی
- مصرف داروها (استروئیدها، داروهای ضد تشنج، سرکوب‌کننده‌های هورمونی، ویتامین A)
- بیماری‌های مزمن (تیروئید، کبد، کلیه یا دیابت)
عوامل غیر قابل تغییر و ثابت:
- نژاد
- سن بالا
- جنسیت زن
- زوال عقل
- سلامت عمومی ضعیف یا ضعف جسمی
- سابقه شکستگی در بستگان درجه یک
- سابقه شخصی شکستگی در بزرگسالی
ارتباط بین دیابت نوع یک و پوکی استخوان
دیابت نوع ۱ به‌عنوان یک بیماری متابولیک مزمن، با کاهش تراکم استخوان (BMD) مرتبط است. با این وجود، تا سال‌های اخیر مشخص نبود که آیا کاهش تراکم استخوان به افزایش میزان شکستگی‌ها منجر می‌شود یا خیر. اما مطالعات گسترده به این پرسش پاسخ مثبت داده است.
علت کاهش تراکم استخوان در دیابت نوع ۱
علت دقیق کاهش تراکم استخوان در بیماران مبتلا به دیابت نوع ۱ هنوز به‌طور کامل مشخص نشده است اما علاوه بر تغییرات متابولیکی، عوارض دیابت از جمله رتینوپاتی دیابتی، کاتاراکت‌های پیشرفته و نوروپاتی دیابتی نیز خطر ابتلا به شکستگی‌ها را افزایش می‌دهد. این عوارض با ایجاد اختلال در بینایی و تغییر تعادل و الگوی راه رفتن، خطر زمین خوردن بیماران را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهند.
دیابت نوع یک معمولاً در دوران جوانی آغاز می‌شود. در این دوران استخوان‌ها در مراحل حائز اهمیت تشکیل و رشد قرار دارند و شروع زودهنگام بیماری می‌تواند باعث کاهش توده استخوانی در آینده شود به‌طوریکه توده استخوانی پایین به‌عنوان یک عارضه بالقوه و قابل پیش‌بینی در افراد مبتلا به دیابت نوع یک در نظر گرفته می‌شود.
مدیریت دقیق و منظم دیابت نوع یک می‌تواند عوارض این اختلال را تا حد قابل توجهی کاهش داده و به فرد کمک کند تا از پیامدهای پر خطر دور بماند. استفاده از سنسور تست قند خون برای پایش 24 ساعته قند خون از راهکارهای نوینی است که به افراد مبتلا به دیابت کمک می‌کند سطح قند خود را در محدوده هدف حفظ کرده و از عوارضی مانند افت قند خون، کاهش سطح تعادل، ایجاد اختلالات بینایی و … جلوگیری کرده و خطر شکستگی استخوان و آسیب‌های بعد از آن را کاهش بدهند.
دیابت نوع 2 و پوکی استخوان
بیماران مبتلا به دیابت نوع 2، با وجود تراکم استخوان طبیعی یا حتی بالاتر، به دلیل کاهش کیفیت استخوان در معرض خطر بیشتری برای شکستگی قرار دارند. این کاهش کیفیت ناشی از تشکیل گلیکاسیون پیشرفته (AGEs) است. گلیکاسیون‌ها موادی هستند که در اثر واکنش قند با پروتئین‌ها یا چربی‌ها تشکیل می‌شوند و در دیابت به دلیل سطح بالای قند خون افزایش می‌یابند.
این ترکیبات با اتصال به کلاژن استخوان، استحکام و انعطاف‌پذیری استخوان را کاهش داده و فرآیند بازسازی استخوان را مختل می‌کنند. همچنین، باعث می‌شوند که استخوان‌ها شکننده‌تر شده و خطر شکستگی افزایش یابد. این ترکیبات علاوه بر استخوان‌ها، در بروز عوارض دیگر در دیابت مانند بیماری‌های قلبی، کلیوی و بینایی نیز نقش دارند.
هم چنین خطر ابتلا به پوکی استخوان در افراد چاق به دلیل فشار بیشتری که به استخوان ها اعمال می‌شود و نیز در افراد کم تحرک به علت ضعف عضلانی و کاهش تعادل، افزایش می‌یابد.
عوامل دیگری نیز مانند نوروپاتی محیطی ، هیپوگلیسمی و اختلالات بینایی ناشی از رتینوپاتی دیابتی که منجر به عدم تعادل می‌شوند و احتمال زمین خوردن را افزایش می‌دهند، خطر شکستگی استخوان در افراد مبتلا به دیابت نوع 2 را تشدید می‌کنند.
از آنجاییکه افراد معمولاً در سنین بالا و در زمانی که استخوان‌ها به‌طور طبیعی در حال تضعیف هستند به دیابت نوع 2 مبتلا می‌شوند، طبیعی است که شاهد به وجود آمدن شرایطی باشیم که عوامل متعدد در کنار هم موجب تضعیف بافت استخوان و تشدید خطر شکستگی‌ها بشوند. از این رو لازم است تا با بهبود سبک زندگی و جایگزینی عادت‌های سالم، سطح قند خون خود را در محدوده طبیعی نگه دارند. استفاده از دستگاه تست قند خون رایج که با خون‌گیری از انگشت، سطح قند خون را اندازه‌گیری می‌کند و یا برخورداری از سنسور دیابت یا دستگاه پایش مداوم قند خون از بهترین روش‌های پایش منظم قند برای این افراد است.
پیشگیری از پوکی استخوان در افراد مبتلا به دیابت
خطر ابتلا به پوکی استخوان و شکستگی ها در افراد مبتلا به دیابت به‌دلیل وجود عوامل خطر بیشتر مانند نوروپاتی محیطی، تغییرات میکروواسکولار و سطح پایین فعالیت بدنی بیشتر است. بنابراین، پیشگیری از پوکی استخوان در این افراد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
اقدامات پیشگیرانه برای افراد مبتلا به دیابت:
1- پایش منظم تراکم استخوان:
- از DXA به‌عنوان روش اصلی ارزیابی تراکم استخوان برای افراد دیابتی، به‌ویژه زنان یائسه یا مردان مسن استفاده شود.
- به صورت سالانه یا هر دو سال، وضعیت تراکم استخوان برای شناسایی هرگونه تغییر، بررسی شود.
2- مدیریت قند خون:
- حفظ قند خون در محدوده هدف می‌تواند به کاهش آسیب به استخوان‌ها و بافت‌ها کمک کند.
- کنترل بهتر دیابت نوع 2، خطر کاهش تراکم استخوان ناشی از مقاومت انسولینی را کاهش می‌دهد.
3- رژیم غذایی غنی از کلسیم و ویتامین D
- مواد غذایی مانند لبنیات کم‌چرب، سبزیجات برگ‌سبز، ماهی‌های چرب و تخم‌مرغ برای تأمین کلسیم و ویتامین Dمصرف شود.
- کلسیم و ویتامین D باید با مشورت و تجویز پزشک مصرف شوند.
4- فعالیت فیزیکی ایمن و متناسب:
- تمرینات تعادلی مانند تای‌چی یا یوگا برای تقویت عضلات و بهبود ثبات بدن
- ورزش‌های مقاومتی با وزنه‌های سبک برای افزایش تراکم استخوان
5- کاهش احتمال به زمین خوردن:
- رفع موانع در خانه مانند فرش‌های لیز، سرامیک‌ها، پله‌ها یا سیم‌های برق
- استفاده از کفش‌های راحت و غیرلغزنده در منزل و خارج از منزل
6- ترک سیگار و کاهش مصرف الکل:
- مصرف سیگار باعث کاهش جریان خون به استخوان‌ها و کاهش جذب کلسیم خواهد شد.
- عدم مصرف الکل برای بهبود سلامت استخوان‌ها در افراد مبتلا به دیابت ضروری است.
عوامل اثرگذار بر روی پوکی استخوان افراد دیابتی
- نوروپاتی محیطی:
نوروپاتی دیابتی یکی از عوارض شایع دیابت است که به دلیل آسیب به اعصاب محیطی ناشی از قند خون بالا، در طولانی مدت ایجاد می‌شود. این وضعیت معمولاً با علائمی مانند بی‌حسی، درد سوزشی یا ضعف در دست‌ها و پاها همراه است و می‌تواند تعادل و عملکرد حرکتی فرد را مختل کند.
- هیپوگلیسمی:
هیپوگلیسمی به وضعیتی گفته می‌شود که سطح قند خون به طور غیرطبیعی پایین می‌آید (کمتر از 70 میلی‌گرم در دسی‌لیتر) که می‌تواند برای بدن خطرناک باشد. این حالت معمولاً در افراد دیابتی به دلیل تزریق بیش از حد انسولین، نخوردن وعده‌های غذایی، فعالیت بدنی شدید و یا مصرف بیش از حد داروهای کاهش دهنده قند خون رخ می‌دهد. علائم هیپوگلیسمی شامل لرزش، تعریق، گرسنگی شدید، ضعف، گیجی و در موارد شدید از دست دادن هوشیاری است که باید سریعاً با مصرف مواد قندی درمان شود.
- عوامل ثانویه تاثرگذار روی پوکی استخوان:
بسیاری از افراد دیابتی ممکن است به دلایل ثانویه مانند بیماری‌های کلیوی مزمن یا کمبود ویتامین Dنیز دچار کاهش تراکم استخوان شوند.
درمان پوکی استخوان در بیماران دیابتی
1- کلسیم و ویتامین Dو سایر املاح موثر در استخوان سازی
- مصرف مکمل مناسبی که برای پیشگیری و بهبود پوکی استخوان مناسب باشد باید تحت نظر پزشک یا متخصص تغذیه مصرف شود.
- سطح ویتامین D در افراد دیابتی برای اطمینان از میزان اثرگذاری آن باید به صورت منظم بررسی شود.
2- تمرینات ورزشی:
- برای افراد دیابتی با نوروپاتی یا آرتریت، تمرینات کم‌فشار مانند شنا یا پیاده‌روی توصیه می‌شود.
- اجتناب از تمرینات سنگین یا ناگهانی که ممکن است سبب آسیب به استخوان‌ها یا مفاصل شود.
3- مدیریت درد:
- استفاده از روش‌های غیردارویی مانند ماساژ درمانی، گرما و یا آب‌درمانی برای کاهش دردهای مرتبط با پوکی استخوان
پیشگیری از پوکی استخوان برای افراد دیابتی باید به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از برنامه مراقبتی آنها در نظر گرفته شود. آموزش بیمار در زمینه شناخت خطرات، عوامل مؤثر و راهکارهای کاهش احتمال شکستگی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همچنین انجام غربالگری‌های لازم به صورت منظم و دریافت درمان مناسب می‌تواند به طور قابل‌توجهی عوارض مرتبط با دیابت و پوکی استخوان را کاهش داده و بهبود کیفیت زندگی بیماران را تضمین کند.
در این میان نمی‌توان نقش مدیریت منظم و دقیق دیابت را انکار کرد. مدیریت سطح قند خون با تکیه بر دستگاه مانیتورینگ قند خون، پایش مداوم قند خون و عوامل موثر بر سطح قند با سنسور دیابت از راهکارهای حائز اهمیتی است که به تمامی افراد مبتلا به دیابت توصیه می‌شود. پیاده‌سازی دستورالعمل‌های ارائه شده از جانب پزشک و تیم سلامت و بهبود سبک زندگی از دیگر روش‌هایی است که می‌توان با تکیه بر آن سطح قند را در محدوده هدف قرار داد و از عوارض و پیامدهای متعاقب آن جلوگیری کرد.
